نقشمایه ماهی در هم، در قالی های ایران

فرش کاشان طرح ماهی در هم از قدیمی ترین و رایج تری طرحهای فرش ایرانی است. این طرح اغلب به صورت یک واگیره می باشد و بافنده همان واگیره را در طول و عرض فرش تکرار  می کند. در این طرح یا واگیره یک حوض به صورت لوزی با چهار برگ ـ ماهی در اطراف آن مشاهده می شود. طرح ماهی در هم در نقاط مختلف ایران به نامهای مختلفی مشهور است. مهمترین انواع آن عبارتند از : ماهی هراتی، ماهی فراهان، ماهی زنبوری، ماهی کردستان و ریزه ماهی. (ژوله،تورج،22،1390)

تاریخچه و منشاء

درخصوص تاریخچه و منشاء این طرح تاکنون نظریات گوناگونی داده شده است.گروهی طرح اولیه آن را نیز گاهی به دوره صفویه و گاهی به دوره مغول نسبت می دهند. آنچه مشخص است رابطه این نقش با هرات است هم به دلیل نام آن که هراتی نیز خوانده می شود و هم بخاطر شباهت ساختمانی آن با ساختمان طرحهای گلدار هراتی و مشترک بودن نقش حاشیه.

بنابراین ماهی درهم یا از هرات نشأت گرفته و یا در دوره ای که هرات مرکز هنری ایران بوده، یعنی در دوره تیموری به وجود آمده است (هرات تا سال 1857 یکی از شهر های ایران و استان خراسان محسوب می شده است) به هر حال این طرح نشأت گرفته از شرق ایران است. اما تاریخ آن دقیقا مشخص نیست. قدیمیترین فرشهای ماهی در هم مربوط به سده یازده و دوازده هجری قمری(17 و 18 میلادی) می باشند.­

طبقه بندی طرح ماهی در هم:

1-ماهی درهم بندی

2-ماهی فراهان

3-ماهی در هم کردستان

4-ماهی در هم لچک ترنج فراهان

5-ماهی سنه(ماهی در هم کردستان)

 6- ماهی سنه لچک ترنج

7- بوته ماهی

8-ریزه ماهی

9-خرده ماهی

10-­ریزه ماهی بیرجند

11-ریزه ماهی لچک ترنج

12-هراتی با لوزی

13-هراتی بی لوزی

14-هراتی شکسته

طراحان نقش قالی گاهی در متن فرش نقش ترنجی پوشیده از موتیف های متشکله این طرح را از نقش تکراری این موتیف ها ولی بدن ترنج می پوشانند و حاشیه و قاب فرش را به طور کامل مشخص و متضاد با متن مجسم می سازند. انواع ماهی که در این گروه قرار می گیرند عبارتند از: ریزه ماهی، ماهی درهم، ماهی زنبوری،اره ماهی و  ...  در نواحی همدان، سنندج و بیجار، طرح هراتی به نام ماهی زنبوری بافته می شود(گلجام، 10 ،119).       

حاشیه: رایج ترین حاشیه در فرشهای ماهی در هم (چایدانی) یا لاک پشتی (توسباغه) است که در اغلب فرشهایی که با طرحهای ایلی و هندسی بافته  می شوند، نیز کاربرد دارد. طرح این حاشیه تشکیل شده از دو برگ کنگره دار و یک گل سیب در بین برگهاست.

 (طرح‌های حاشیه‌ی قالی هراتی حصوری، 12)

با توجه به طبقه بندی هایی که بر اساس مکان بافت در مورد انواع ماهی در هم یا هراتی یه آن اشاره شد، به بررسی چند نمونه می پردازیم.

ماهی در هم خراسان: این طرح با توجه به خاستگاه شرقی اش از خراسان نشات گرفته و اولین بار در این منطقه مشاهده شده است. اشکال اصلی و پایه نقوش ماهی در هم مربوط به خراسان است و در دیگر مناطق نقش ها یا دقیقا از نقوش ماهی در هم خراسان کپی برداری شده و یا با تغییراتی که تحت تاثیر شرایط، آداب و رسوم، آرزو ها ، دیدگاهها و ... شکل گرفته قابل رویت است.

ماهی درهم خراسان

اندازه نقوش ماهی در خراسان بزرگ، در بیرجند کوچک و در دیگر مناطق در اندازه های مختلف دیده می شود. این نقوش با تفاوت هایی در شکل و رنگ و حتی ریزی و درشتی متفاوت در قسمت های مختلف فرش بکار می رود از جمله در در حاشیه، متن، لچک ها و ترنج.در مجموع و در اکثر نمونه ها طرح کلی  تشکیل شده از یک لوزی با چهار گروه دو تایی از ماهی هاست که در جهت عکس یکدیگر به دور گل میانی در چرخش هستند و جهت چرخش آنها در جهت عقربه های ساعت و یا عکس آن است(گلجام، 10، 124)(تصویر1).

ماهی در هم تبریز: در این منطقه نقوش ماهی به صورت چرخان، خلاصه و همچنیندر اندازه کوچک و به صورت پر در زمینه فرش قابل رویت و در انواع ماهی نامگذاری شده است(گلجام، 10،126)(تصویر 2).

ماهی درهم تبریز

ماهی در هم کرمان: نقوش ماهی در هم در یک نمونه بررسی شده به صورت چرخان،منحنی،نرم،بسیار کشیده و ظریف و نزدیک به شکل واقعی برگ به کار رفته است(گلجام،26،10،)(تصویر5).